RUIM BAAN VOOR DE VERHEEMDEN
Over het belang van de poëtische metafoor
Metaforen zijn meer dan verfraaiingen van de taal. We denken in metaforen, we drukken ons uit in metaforen en we manipuleren met metaforen. Deze conceptuele metaforen staan, zeker in de verkiezingstijd, volop in de belangstelling. Heel goed. Maar laten we vooral de poëtische metafoor niet vergeten. Daarin ligt de kans op vernieuwing van ons gedachtegoed.
Een tijd lang waren metaforen niet meer dan een literaire stijlfiguur. Inmiddels heeft het inzicht terrein gewonnen dat metaforen niet alleen literair zijn, maar onlosmakelijk verbonden met ons denken. Dit inzicht werd voor het eerst uitgewerkt in de conceptuele metafoortheorie van Lakoff en Johnson (Metaphors we live by (1980)). Zij lieten zien hoe metaforen ons denken beïnvloeden.
Neem een metafoor als ‘De tijd gaat voorbij’. Het concrete begrip van beweging in een ruimte wordt hierbij gekoppeld aan het abstracte begrip tijd. Zo zijn wij tijd dus gaan opvatten, als beweging. En daar komen weer tal van andere uitingen uit voort: ‘De tijd vliegt’ of ‘De tijd kruipt’.
Associaties en emoties
Metaforen zijn geen expliciete vergelijkingen, zoals ‘groen als gras’. Metaforen zijn impliciet. Ze bieden een denkraam – een frame – waardoor we een begrip kunnen bekijken. Zo is er het veel besproken frame van de ‘tsunami van asielzoekers’ van Geert Wilders, waarmee hij de metafoor van een ‘stroom mensen’ uitbreidt. Wilders frame brengt een wereld aan associaties en emoties mee, zoals gevaar, verwoesting en angst. Op die manier manipuleert Wilders ons denken.
Dit soort metaforisch taalgebruik staat volop in de belangstelling. Er is zelfs een Metaphor Lab in Amsterdam, een instituut van UvA en VU dat onderzoek doet naar het gebruik van metaforen. Op hun jaarlijkse congres in 2016, het Metaphor Festival, werd gesproken over metaforen en therapie. Zo zijn er therapeuten die zich onthouden van beeldspraak. Dat geeft de cliënt de gelegenheid zijn eigen beelden te ontwikkelen, waarmee veel duidelijk kan worden over zijn probleem.
Denkraam openzetten
Met andere woorden, de kracht van metaforen is duidelijk in verschillende disciplines. Metaforen hebben een belangrijke functie. Door metaforen kunnen we op een andere manier naar zaken kijken. Ze vernieuwen het gedachtegoed van een cultuur.
Maar dan moeten de metaforen zelf ook nu en dan vernieuwd worden, zodat we afstand kunnen nemen van de denkwijzen die we door conventionele metaforen hebben ontwikkeld. En daar komen de dichters weer om de hoek. Zo dicht Joke van Leeuwen over asielzoekers en noemt ze verheemden. Nee, geen ontheemden. Het is niet zo dat asielzoekers geen heem hebben, ze hebben ergens anders een heem. Joke van Leeuwen zet ons denkraam even open.
Van Leeuwens denkraam is me sympathieker dan dat van Wilders, maar dat is niet van belang. Van belang is dat zij een nieuwe metafoor biedt en daarmee onze gedachten vernieuwt. Ruim baan voor de poëtische metafoor. Ruim baan voor de verheemden.